Filip Meysman, Prof. dr. ir en gewoon hoogleraar binnen het Department Biologie, is trekker van het burgeronderzoek – CurieuzeNeuzen in de Tuin.

Het gaat meebepaald over een project waarmee De Standaard en de Universiteit Antwerpen willen uitvissen hoe we ons eventueel kunnen aanpassen, specifiek via onze tuinen, aan een wereld die kampt met de problematiek van klimaatverandering.

Dit thema staat al even op de internationale agenda. De klimaattuin werd daarbij een hot item. Met de tuintrends van 2021 gaan we zelfs nog een stapje verder. Die tuintrends staan in het teken van wat natuur kan betekenen in de strijd tegen een omgeving die ingrijpend verandert, een omgeving die een negatieve invloed uitoefent op ons mensen en wat er daarnaast evolutionair aan planten en dieren in leeft.

Naast de vele voordelen, die het inrichten van tuinen zoals een klimaattuin bieden, is het maken van de oefening zelf niet vrij van valkuilen. ‘Bezint eer ge begint’, gaat zeker op voor wat de inrichting en benadering van klimaattuinen betreft. Daarover schreven we al eerder hier bij Natuur & Mens. Net als over klimaatdroogte en de problemen die daaruit voortvloeien bij soorten die kampen met een watertekort of de negatieve gevolgen van urbanisatie, door een schaarste aan veerkrachtige gezonde natuur bijvoorbeeld. Wie het boek van Menno Schilthuizen – Darwin in de stad – las en dat naast het – zakboek voor de klimaattuin – van Marc Verachtert en Bart Verelst legt begrijpt bovendien dat elke benadering een geheel andere consequentie heeft.

Het wordt dus gegarandeerd een uitdaging om een passend antwoord te formuleren op het klimaatvraagstuk. Bij Natuur & Mens steunen we alvast volop dit CurieuzeNeuzen-initiatief. Hier meer info over hoe je zelf kan meewerken. Veel succes!

De tuintrends van 2021 laten niets te wensen over. Waarschijnlijk beseffen we voor het eerst in lange tijd collectief dat we als mens horen bij natuur; dat we deel uitmaken van iets dat groter, creatiever en meer grensoverschrijdend is dan verwacht. 

Dat we niet los staan van onze omgeving dat is duidelijk, daar heeft Coronavirus SARS-CoV-2 ons ondertussen op gewezen. Lang waanden we ons grotendeels onkwetsbaar. Dat resulteerde in tuinen waarin de natuur ten dienste stond van de mens. Dat wij één, zeer kwetsbaar blijken, en dat we twee, verlangen naar natuur ten tijde van sociaal isolement schudt ons echter wakker.

Meer nood aan natuur vertaalt zich in onze aankopen, onze vrijetijdsbesteding, onze voorkeuren, onze dagdagelijkse beslissingen en in de inrichting van onze onmiddellijke omgeving. 

We verwachten in 2021 een opflakkering van vier genres. Vier types van tuinen als natuur.

stadsrimboe of city jungle

• Puur stad – puur natuur. Nee, de stadsrimboe/city jungle is geen urban jungle. Het grootste verschil is het feit dat bij de stadsrimboe resoluut gekozen wordt voor een nieuw type natuur. Natuur die aangepast is aan de stad en bestaat uit zowel inheemse als uitheemse preadaptieve soorten. Vrijheid aan natuur!

klimaat-eiland-spot of climate isle space

• Geen hitte-eiland, maar een klimaat-eiland-spot. Veel meer dan louter een klimaattuin. Dit is een Klimaattuin 2.1. Een robuuste tuin die in beweging is en de urbane omgeving moeiteloos trotseert.

mens-inclusief (bio)divers’ of human inclusive diversity

• Mens-inclusieve (bio)diversiteit. Een samenwerking tussen soorten waarbij klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid en inclusie centraal staan. Een nieuwe kijk op de verhoudingen tussen de mens en zijn omgeving.

ecosysteem-bos of functional woodland

• Van urbaan weefsel naar bos. Door samenwerking tussen eigenaars van percelen, door het koppelen van tuinen aan openbare stadsgrond, door aangepaste straat- en tuininrichting. Het nieuwe samen-bos-bouwen volgens het build better-principe (in plaats van build back better)!

Klik hier om te ontdekken waarvoor deze tuinen, volgens de tuintrends van 2021, werkelijk staan.

Mooi klinkt het niet, we moeten natuur dwingen. Denk ik aan natuur, dan hoop ik dat deze vrij kan zijn van menselijke restricties en dwingelandij. Toch is de realiteit vandaag anders.

Hoe dat komt is verklaarbaar. Natuur is reeds te ver heen en de impact van de geciviliseerde mens is enorm belastend. De biodiversiteit en het milieu staan onder buitensporige druk en vele soorten rest enkel nog een schuilplaats. Denk bijvoorbeeld aan een bosrand of een verwilderd plekje in het stadspark; om naar te vluchten, om er op een veilige plek te overleven. Daar wacht een bedreigde soort af, hopend op een kans om ooit terug volwaardig in het ecosysteem te participeren.

Die mogelijkheid kan alleen maar bestaan wanneer een omgeving geschikt is als habitat, als ze correct is opgebouwd, waardoor ze kansen biedt voor een bepaalde soort. Dat gebeurt in vele gevallen, spijtig genoeg, enkel wanneer de mens daarvoor de juiste omstandigheden creëert. Ligt een soort goed in de markt, dan zijn natuurverenigingen er zorgzaam voor, dan is er hoop. Soorten die minder populair of ongewenst zijn, daarvoor is het moeilijker. Zij manoeuvreren veeleer richting exit natuur. Lees verder.

Bomen spelen een belangrijke rol in de vormgeving van de openbare ruimte. Ze zijn sfeerbepalend en dragen in sterke mate bij aan de herkenbaarheid, de vorm en het karakter van plekken, routes en landschappen. Verder zorgen bomen ervoor dat grote lege ruimtes een vriendelijkere en warme uitstraling krijgen.

De checklist bomen in projecten; Gemeente Enschede

Nee, niet Enschede, maar onze hoofdstad Brussel heeft een nieuwe boom. Geen gewone, maar een kerstboom. Een prachtig exemplaar van wel 18m hoog siert, tot 6 januari, de Grote Markt. Dat groen een ruimte maakt of kraakt is in deze een understatement. Dit voelt aan als wintergroene natuur; een huizenhoge kerstboom, die COVID-19 verzacht.

Dat de aanwezigheid van zo’n boom anders aanvoelt hoeft na maanden van strijd met het Coronavirus, waarbij natuur een trouwe bondgenoot bleek, echt niet meer te worden uitgelegd. Nu loofbomen hun blad verliezen verlangen we van een kerstboom dat hij een trouwe vriend of kamergenoot wordt. We verwachten van hem geen babbel, wel dat hij zorgt voor gezelligheid, hoop en sfeer.

Eerlijk, aangekleed met lichtjes en gekroond met een ster, straalt de kerstboom. Zo’n boom is een lichtend baken in de duisternis, voor mij zelfs binnen sociale inclusie. Toch krijg je bij de kerstboom een dubbel gevoel als natuurliefhebber. Al dan niet een (echte) kerstboom in huis of niet; het blijft een moeilijke keuze. Lees verder.

Tuinen onvoorwaardelijk inrichten als pure natuur; die boodschap vangen we hoe langer hoe vaker op. Alle privé-tuinen samen zouden één enorme lap aan bruikbare ruimte kunnen vormen. Toegegeven, dat klinkt velen als muziek in de oren. Op het eerste zicht lijkt dat alleszins een grandioos idee. Nee?

Laat ons van tuinen ‘opnieuw’ natuur maken. De klimaattuin als nieuwe natuur.

Wie vooruit denkt ziet de noodzaak van een sterk netwerk van klimaattuinen die deel uitmaken van een gezondere natuur, een natuur die tal van belangrijke ecosysteemdiensten levert. Voorbeelden daarvan zijn een tuin als onderdeel van een bijenlandschap, een rivierenlandschap, een ecologische parktuin of een netwerk van milieutuinen. Tuinen opnieuw als échte natuur inrichten, zo wordt gesteld, is immers een nood en geen deugd.

Lees verder

Een vriend belde me op. Of ik ‘Ruimte is géén luxegoed’ DS 24.09 gezien had. Nee, dat had ik niet, maar nu was mijn interesse wel gewekt.

Ik zocht de krant van de desbetreffende donderdag in onze krantenmand en las met volle aandacht. In ‘ruimte is geen luxegoed’ steekt Tom Dumez, een stadsgeograaf uit het Antwerpse, een pleidooi af voor de stad en maakt hij zich druk om een artikel dat gaat over het verlangen naar meer groene ruimte en een reportage over tuinen uit de weekendeditie DS 19 september. Deze ruimtelijk planner zegt het geheel te beschouwen als een ongenuanceerd verhaal dat veel te veel contra stad is en mensen aanmoedigt ruimte in te nemen met een privétuin. Ik gaf eerder in een weekendartikel ‘geef ons de ruimte’, waarop Tom Dumez alludeert, mijn mening over het waarom mensen verlangen naar meer natuur en wees op belangrijke tekortkomingen van een stad, zeker nu in coronatijden. Die mening blijf ik toegedaan. Het wegvallen van het sociaal weefsel leidt in een stedelijke context momenteel tot sociaal isolement. Natuur die daar een tegenwicht kan bieden is er te weinig. Kortom, de leefbaarheid van de stad wordt gehypothekeerd.

Lees verder.

Op de website van de VRT stond op 13 augustus het volgende te lezen: “De hittegolf van de voorbije week staat nu ook geboekt als “de warmste week” van ons land sinds 1833, sinds de metingen van het KMI in Ukkel.”

Verdorie dacht ik toen, de klimaatverandering eist steeds meer aandacht. Of dit juist is valt te betwisten. Een deel van de eerdere metingen werd geschrapt, zo las ik op 14 augustus, één dag later. Vandaag, meer dan een maand later, de tweede helft van september gepasseerd, gaf het kwik meer dan 25° aan en zitten we weeral met meer dan 10 dagen met absolute droogte.

Eén ding is zeker, het weeral een hele warme week.

Mensen kregen het even zwaar te verduren, net zoals planten en dieren. Wie zwakker staat is gevoelig aan extreme hitte en ook wie geen water meer krijgt gaat dood. Het gevolg; een kleine piek in de coronasterfte die niet in verhouding stond tot de besmettingsgraad, meer dode dieren langs de weg, bomen die het loodje legden… Uitdroging stond daarbij centraal. Zelfs mijn neefje van 8 lag tijdens de hittegolf, enkele dagen, met uitdrogingsverschijnselen aan een baxter in het ziekenhuis. Dat waren bange momenten, dat was schrikken!

De rol van water in de natuur is cruciaal. Zonder water zijn er geen hoogwaardige ecoystemen, is er geen leven, wel een natuurtekort. Het kleinste kind weet dat planten en dieren net als mensen niet overleven zonder. Neem nu bijvoorbeeld een cactus, zelfs daarin zit een flinke dosis water opgeslagen. Dat water wordt overigens door de plant beschermd met stekels, zuren en krachtige alkaloïden. Het lijkt erop dat meneer cactus maar al te best beseft hoe kostbaar dit goedje wel is.

Wat me dan verwondert is het feit dat wij mensen, ondanks onze verstandelijke vermogens, foute beslissingen blijven nemen. Bij bouwwerven worden honderduizenden liters bemalingswater in de riolering geloosd. Om je een idee te geven, dat zijn verschillende zwembaden per dag of zo ’n duizend auto’s die gewassen worden. Moeilijk te begrijpen dat we dit in tijden van droogte blijven tolereren. Solidariteit lijkt voor velen al ver zoek wanneer de buren hun zwembad vullen tijdens de hittegolf. Typisch menselijk zeker; de ene staat zijn auto te wassen met drinkbaar water, de andere vult een slotgracht met rivierwater. We dragen allemaal wel eens water naar zee, of niet?

Niet alleen voor mij, maar voor ons allen daarom een warme oproep tot meer collectief besef. Laat ons kiezen samen te werken aan een natuur die meer veerkrachtig is; gezonde natuur, dat kan evengoed. Zo ’n natuur biedt ons bescherming bij droogte. Denk bijvoorbeeld aan je buren en plant bomen in je tuin, denk wat meer aan de natuur en laat het water van je dak de tuin in stromen in plaats van richting riool. Besef ten volle dat de keuzes die ‘jij en wij’ maken bepalen hoe de wereld er rond ons uitziet, hoe kwetsbaar deze is en welke kwaliteit we mogen verwachten.

Droog stof tot nadenken. En ondertussen… doe ik nog een regendansje.

Deze appelaar zag ik gisteren, nee niet staan, maar liggen. Er zijn momenten dat natuur je omverblaast, dat je iets ziet dat buiten je begripsvermogen ligt. Verwondering slaat toe waar je het niet verwacht. Een appel aan een dode boom? Je houdt het niet voor mogelijk!

Mooi weer vandaag, deze Vlaamse slager van Bart Kaëll, spookt enkele seconden door mijn hoofd terwijl ik een fikse wandeling maak. Welke vreemde associatie krijgt nu weer vorm in mijn geest? Buiten het feit dat de zon schijnt zie ik geen verbanden. Ik hou zelfs niet echt van dit type muziek. Momenteel wil ik gewoon ‘zijn’, opgaan in mijn omgeving, temidden van natuur. Het pad dat ik volg meandert langs de rivier, tussen twee kastelen en een versterkte hoeve in en sluit aan op een dreef met imposante eiken. Vanaf hier is het uitkijken op de omliggende bossen en weiden. Dit is het mooiste, meest groene gedeelte van onze gemeente. Een oord van rust en ontspanning. Zeker nu, sinds corona, zijn het zulke plekken die me voldoening geven. Natuurbeleving is een must voor mij, zonder loop ik de muren op. Wat mij betreft mag die natuur vrij wild zijn. Deze natuur, die ik nu in me opneem, is des mensen. Heilzaam voor lichaam en geest dus. Dit is een cultuurlandschap met wildere accenten. Dit is veilige en leesbare natuur. Dit ken ik, dit begrijp ik.

Mijn vrouw loopt naast me. Een uurtje stappen en straks zijn onze batterijen opnieuw geladen. Flink stappen en bewegen, helpt ons de stress af te schudden. Op zo’n uitstap in eigen buurt valt trouwens heel wat te ontdekken. Sinds dit jaar verjagen de kievitten een nieuwe indringer; de nijlgans. Zwaluwen scheren dan weer, in volle duikvlucht, rakelings over onze hoofden of het rivieroppervlak. Elke dag en elk uur valt er wel wat te beleven. Maar er is meer, we amuseren ons tijdens het wandelen ook kostelijk. Na 16h is er, tot het duister valt, ongeveer één kans op vier om een ree te spotten. Hoe je beweegt en praat is dan belangrijk want we willen de dieren niet aan het schrikken brengen. Met andere wezens is er zelfs interactie; ik denk aan enkele rode eekhoorns, een waterkieken en een wilde eend; dieren die ons ondertussen herkennen. We kunnen hieruit maar één conclusie trekken. Deze natuur is wonderlijk en herbergt een ongelofelijke variatie aan schoonheid. Dit is natuur in volle glorie, onze dagelijkse vitamine g of vitamine groen.

Het is dan meer dan jammer dat wij mensen hier niet altijd het nodige respect voor kunnen opbrengen, we de geest van de natuur weigeren te begrijpen en de lente, naast subliem en inspirerend, behoorlijk dodelijk blijkt te zijn.

De mens, waarvan menigeen begiftigt is door een scrupuleus geweten, doodt leven immers al te vaak zonder pardon of medelijden. Dit gaat ver. Het verhaal van ecocide, anti-ecologie; is dat eigenlijk geen gevecht van de mens tegen zijn medemens? Daarbij opent de mens zonder dat echt te beseffen, naast de aanval op zijn persoonlijke natuurlijke kant, de aanval op de volksgezondheid.

Begrijpen wie begrijpen kan want het alarm blijft afgaan: “Biep, biep… kanker, burn-out, allergieën… COVID-19 … biep, biep…”. Worden we ooit nog wakker?
Lees verder.

Recent zat ik, net zoals de meeste mensen, in ‘mijn kot’; op vraag van Maggy. Ons gezin was verenigd en nog nooit brachten we zo veel tijd zo dicht bij elkaar door. En toch, het smaakte wrang. Nee, niet omdat het ons persoonlijk tegenzat. Bij ons groeien er planten, waaronder een majestueuze Monstera deliciosa van een drietal meter hoog, in de living. Wij mogen niet klagen; we kijken thuis uit op een kleurrijk-groene tuinkamer. Wij, mijn vrouw, ik en onze twee dochters voelen nu hoe gelukkig we ons wel niet mogen prijzen met ons eigen paradijs dat bol staat van ‘groene’ en beestachtige vriendjes waaronder planten zoals onze meerstammige eik, een prachtige kerselaar die tot eind april sneeuwwit kleurde, de blauwe metershoge sering waarvan de volle bloemen vandaag hemels ruiken en dieren zoals ‘groentje’ de specht, twee stokoude bosduiven, ons koleriek roodborstje… Wij, vier tweevoeters die samenleven met de natuur, ontsnappen zo uit ‘gevangenschap’. Meer dan ooit koesteren wij onze omgeving en het leven dat daar deel van uitmaakt. We ervaren het alsof natuur een verlengstuk is van ons lichaam, een bijkomend zintuig. Wanneer de vogels uit ons kleine ecosysteem opvliegen voelt het alsof we meevliegen, wanneer de bijen de bloemen van de appelboom bestuiven zijn we euforisch, zoals de boom zelf. Wij koesteren iets kostbaars, niet financieel, wel qua omgeving.

Bij aanvang van de coronauitbraak dacht ik nog; deze ziekte maakt geen onderscheid tussen arm en rijk, in deze zijn we allemaal gelijk. Nu, na enkele weken ophokplicht, begrijp ik hoe naïef ik was. Deze ziekte treft immers vooral hen die reeds zwakker staan in onze maatschappij; ouderen, alleenstaanden en gezinnen die reeds voor COVID-19 aan de rand van de maatschappij leefden. Noem ze gerust de vergetenen want dat klinkt mooier en eerlijker dan marginalen, een term die ons het gevoel geeft dat deze mensen zelf voor een leven aan de rand kozen. Wat mij betreft zegt deze term meer over zij die deze term gebruiken (de armen van geest) dan over een doelgroep die zo benoemd wordt. Hoe dan ook, dit zijn mensen die op dit moment  een ijselijke kilte voelen, een kilte die zwaarder te verduren is dan de kou uit de periode voor corona. De vergetenen liepen al op wankele benen, soms letterlijk, soms figuurlijk. Wij kunnen ons nauwelijks of niet voorstellen wat zij ervaren of de laatste weken meegemaakt hebben. De huidige staat van beleg, een lockdown met beperkte vrijheid, treft deze tweevoeters diep. Wordt het niet dringend tijd om hier iets aan te doen? Lees verder.