zorgnatuur of therapeutische tuin

Dit moet je absoluut weten

Steeds vaker leggen wetenschappers, medici en onderzoekers de link tussen natuurlijk groen en de positieve werking hiervan op de mens. Niet alleen is er overtuigend bewijs dat natuur therapeutische of helende effecten kan hebben, ook weten we ondertussen dat daarbij de vormgeving of hoe die natuur eruitziet doorslaggevend is. Is natuur aanwezig, dan kan de omgeving daarbij opgebouwd zijn uit natuur die goed is voor de mens of uit natuur die dat niet of minder is. 

Het onderscheid over welke natuur op een bepaalde plek voordelen heeft wordt gemaakt op basis van het doel dat we aan onze omgeving toekennen. Willen we een omgeving voor patiënten die positief is dan ziet die er anders uit dan eentje voor kinderen op school. Het doel voor blinden en slechtzienden is bijvoorbeeld te zorgen dat deze personen met een beperkte mobiliteit wel mobiel kunnen zijn en dat ze ook voldoende kansen krijgen hun groene omgeving te beleven met de andere zintuigen terwijl in een schooltuin vooral op rust, spelgelegenheid, ontdekking en geborgenheid wordt ingezet. 

Vanuit de Cartesiaanse twijfel wegen we dus steeds diverse criteria af in functie van het opzet. Dat opzet is de reden(en) waarom natuur ons helpen kan; soms in functie van de doelgroep, soms in functie van wat we willen bereiken, meestal rekening houdend met beide. Zorgnatuur of therapeutische tuin, de betekenis kan verschillen. Niet elke zorgnatuur is een therapeutische tuin al is dat omgekeerd wel het geval; een therapeutische tuin is steeds zorgnatuur al biedt deze natuur niet per definitie de juiste zorg wanneer eender wie van de tuin gebruik maakt.  

zorggroen-zorgnatuur-therapeutische-tuin-natuur

Laat ons de belangrijkste verschillen tussen één zorgnatuur en twee de therapeutische tuin even op een rijtje zetten. 

Zorgnatuur

Spreken we over zorgnatuur dan horen we onmiddellijk de twee woorden waaruit de term is opgebouwd zijnde zorg en natuur. Zorg kunnen we zeer breed benaderen. Zorg kan bijvoorbeeld gegeven of gekregen worden, maar we kunnen ook voor onszelf zorgen. Wanneer we het over zorg hebben, zoveel is zeker, dan zijn alleszins de omstandigheden belangrijk. Onder slechte omstandigheden, zoals wanneer we terechtkomen in een onverschillige en asociale situatie waarin niemand elkaar helpt of wanneer we te maken krijgen met de onmogelijkheid om acute pijn te ontlopen of wanneer aan angst niet te ontkomen valt, kan aan de zorgnood duidelijk niet voldoende worden voldaan.

In goede omstandigheden, wanneer we angst, sociale uitsluiting en pijn kunnen vermijden of minstens kunnen verzachten is zorg wel gegarandeerd. Bij zorgnatuur, en nu komen we aan bij het tweede woord: natuur, is het natuur die de zorg ondersteunt. Die natuur staat dan in dienst van de zorg. Dit betekent dat bij een inrichting, waarbij natuur wordt gebruikt, rekening wordt gehouden met het feit dat natuur het genezingsproces kan bevorderen en dat natuur het ziektebeeld kan verzachten. Er wordt bij het ontwerpen van zorgnatuur dus bewust gekozen voor natuur die aan die twee verwachtingen, genezing versnellen en ziekte verzachten, voldoet. 

Bovendien staat zorgnatuur voor zorg in natuur en zorg met natuur. In deze biedt de natuur bij zorg een extra ondersteuning. Zorgnatuur is geen medicijn, noch een behandeling, wel een aanvulling om indien mogelijk herstel te versnellen en om symptomen te vermijden of alleszins proberen negatieve stimuli te verzachten. Bij zorgnatuur wordt bewust gekozen voor natuur die angst wegneemt en alleszins niet oproept, voor natuur die sociale ondersteuning biedt of versterkt en voor natuur die fysiek niet schadelijk is, maar eerder een heilzame taak heeft zoals het verzekeren van gezonde lucht of het stimuleren van beweging. 

Geheel concreet betekent dit dat de ingrediënten zoals bijvoorbeeld bomen, bloemen, vogels, vlinders, kortom alles wat leeft in een omgeving, een geheel vormt dat niet enkel natuurlijk en dynamisch is qua vormgeving, maar dat ook beantwoordt aan wat goed is voor mensen in die omgeving. 

zorgnatuur-therapeutische-tuin-zorg-natuur

De therapeutische tuin

Onder een therapeutische tuin verstaan we een tuin, dat is een buitenomgeving die een welomschreven bestemming en begrenzing heeft. Die tuin biedt bovendien fysieke, sociale of psychische voordelen aan een heel bepaalde groep mensen of personen. Meestal gaan dat patiënten zijn, maar dat hoeft eigenlijk niet. Het kunnen ook gewone mensen zijn die bij een specifiek voordeel dat natuur hen kan bieden gebaat zijn. Voor een kleurenblinde zal een tuin met de juiste contrasten en kleuren bijvoorbeeld een hulp zijn, voor iemand die hoogsensitief is zal een tuin waarin die persoon tot rust kan komen dan weer belangrijk zijn. Beide tuinen, deze voor de kleurenblinde en deze voor de persoon die hoogsensitief is, zijn wanneer de omgeving is afgestemd op de noodzaak en verwachting therapeutisch. 

Anders dan bij zorgtuinen zijn therapeutische tuinen dus vooral gericht op het effect op en de voordelen voor de gebruiker. In een therapeutische tuin biedt natuur zorg op maat. Naast het feit dat de tuin moet voldoen aan de algemene criteria van een zorgtuin is er aandacht voor de preventie van bepaalde specifieke symptomen, voor het genezen of verlichten van een bepaalde aandoening, ziekte of fysisch, mentaal of sociaal probleem. 

therapeutische-tuin-tuintherapie-zorgtuin

Dit zijn de valkuilen

Voor we de valkuilen kunnen benoemen bij de inrichting van zorgnatuur of een therapeutische tuin kijken we best eerst even naar wat een tuin, een park of landschap een helende omgeving – healing environment – maakt. Zorgnatuur is immers een helende omgeving, net zoals een therapeutische tuin dat is. Elke soort helende omgeving, welke naam we ze ook maar geven, is zo opgebouwd dat ze zowel voor- als nadelen heeft. Het opzet is vanzelfsprekend om zoveel mogelijk voordelen te verschaffen, maar, en hier wringt het schoentje, elk voordeel heeft zijn nadeel. Zo kan het kijken naar een bloemenborder gevuld met rode rozen bijvoorbeeld zowel een positief wow-effect oproepen als extra stress bezorgen afhankelijk van wie en hoe lang die persoon ernaar kijkt. Zo zal het afleggen van een moeilijke route voor de ene een overwinning en voor de andere een te grote last zijn. Ok, door rekening te houden met de principes van een functionele, een biofiele en biodiverse omgeving en ervoor te zorgen dat er in de omgeving voor elk wat wils is kunnen we alvast van een optimale helende omgeving vertrekken. Optimaal staat dan voor de goede wisselwerking tussen de processen, de mensen en de omgeving. Van zo’n omgeving is de inrichting voldoende gevarieerd, duidelijk en bruikbaar.

Bij zorgnatuur is het belangrijkste pijnpunt dat de omgeving slecht wordt ingericht door het ontbreken aan kennis. Zonder de juiste aanpak, een evidence-based methodiek, en dat zowel qua ontwerp, inrichting als beheer zou het weleens zorgennatuur in plaats van zorgnatuur kunnen worden. Ziet natuur er na een tijdje bijvoorbeeld te verwaarloosd uit omdat er onvoldoende middelen zijn om de omgeving te onderhouden dan zullen veel mensen er bij hun bezoek een minder goed gevoel aan overhouden. Nog erger wordt het wanneer er van meet af aan met een verkeerd concept wordt gestart. Heel wat natuur die vandaag naar voor wordt geschoven als zorgnatuur is dat spijtig genoeg niet. Mensen die daar dan mee geconfronteerd worden en niet beter weten lopen letterlijk en figuurlijk een blauwtje op. Bij zulke natuur kan het belangrijk zijn de juiste randvoorwaarden te bepalen of controle te krijgen over de omliggende omgeving. Ligt een bos bijvoorbeeld naast de snelweg en is er daardoor een oorverdovend lawaai dan hoeft dat niet altijd te betekenen dat de natuur in het bos slecht hoeft te zijn. Nemen we het lawaai weg dan verdwijnt de stressor. Dit voorbeeld leert ons wel hoe groot de impact van een omliggende omgeving op zorgnatuur kan zijn. Zorgnatuur proberen aan te leggen wanneer er zeer veel kans is op slechte omgevingsfactoren die op de zorgplek zelf niet kunnen worden opgeheven is dus niet het allerbeste idee. Wensen we van zo veel mogelijk voordelen te kunnen genieten dan vertrekken we best vanuit de geschikte plaats. 

In de therapeutische tuin moeten we ons trouwens ook zorgen durven maken over de randvoorwaarden. Nog meer dan bij zorgnatuur kunnen specifieke randvoorwaarden en omgevingsfactoren een hele grote impact hebben op het therapeutisch effect dat we in de therapeutische tuin verwachten. Een tuin die ontsteking stimuleert doordat er zeer veel luchtvervuiling aanwezig is of omdat de lucht vol allergenen zit zal niet onmiddellijk de beste plek zijn voor personen die infectiegevoelig zijn. Het maken van een tuin die therapeutisch is vereist niet enkel voldoende kennis over de noden van de doelgroep, het vereist ook inzicht in de triggers van het ziektebeeld waarmee gekampt wordt. De tuin mag met andere woorden het ziektebeeld of de beperking op geen enkele manier stimuleren. Wanneer patiënten moeten herstellen van een operatie dan kiezen we bijvoorbeeld voor groen dat herstel bevordert. Dit lijkt logisch, maar toch wordt er al te vaak tegen dit principe gezondigd. Therapeutische tuinen zijn niet gewoonweg groenere tuinen of leukere tuinen. In zeldzame gevallen zijn ze zelfs beter niet groen en ze hoeven alleszins niet te leuk te zijn. In deze tuin staat therapie immers als eerste agendapunt op het lijstje. Personen met een beperking of ziektebeeld moeten er iets aan hebben en dat mag gerust een uitdaging zijn.  

Onder de loep – visie

Bij Natuur & Mens krijgen we regelmatig de vraag om mee te na te denken en te helpen bij het inrichten van natuur voor de zorg en tuinen voor therapie. Ons antwoord op die vraag is duidelijk. Wanneer het gaat over zorg dan bieden we natuur voor de gezondheid van de mens aan. Logisch, want hierin hebben we heel wat expertise, natuur voor de gezondheid van de mens is één van onze stokpaardjes. Zowel voor een therapeutische- als zorgtuin kan je dus bij ons terecht. Past die duidelijke keuze voor natuur die ook mensen gezond maakt binnen onze visie? Ja, en dit omdat we mensen opnieuw meer in relatie of contact willen brengen met de rest van de natuur. Een optimale helende omgeving is daar dan in eerste instantie de ideale plaats voor. Mensen ontdekken zo hoe belangrijk natuur wel kan zijn en welke persoonlijke meerwaarde zorg- en therapeutische natuur hen kan bieden. Hiermee, en daar geloven we sterk in, kan een verschil worden gemaakt. Zit dat verschil enkel in natuur, nee, natuurlijk niet, maar natuur kan wel een puzzelstukje zijn dat bijdraagt aan gezondere omstandigheden. En elk puzzelstukje, zelfs al is dat klein, is noodzakelijk wil je een puzzel leggen. 

Naast het feit dat we instaan voor natuur die de mens gezond maakt, zullen we er alles aan doen om in zorg- of therapeutische tuinen ook de natuur zelf gezond te maken. Wie voldoende kennis heeft over de de verschillende biodiversiteitshypothese weet dat het verlies aan biodiversiteit een verhoogde kans op ziektes geeft, dat gezondere natuur ons microbioom rijker kan maken en dat gezondere en meer biodiverse natuur de kans op het beter reguleren van ongewenste pathogene soorten doet toenemen. Vandaar dat onze experten volop inzetten op biodiversiteit. Wellenswaar biodiversiteit die afgestemd is op de doelgroep aan wie de zorg wordt verstrekt. 

Gezonde natuur die goed is voor de gezondheid scoort voor Natuur & Mens ook hoog op biofilie en functionaliteit. Biofiel slaat hier op het feit dat die natuur een onweerstaanbare aantrekkingskracht heeft op mensen, dat ze zich er goed in voelen en dat de natuur beantwoordt aan alle vereisten die een omgeving mooi, veilig en leesbaar maken. Hebben we het over de functionaliteit dan gaat het over de bruikbaarheid van een omgeving, puur sang. Een omgeving is slechts bruikbaar wanneer we rekening houden met de eisen die een zorgroep aan haar omgeving stelt. Dit vereist dat we naast het toepassen van onze checklist natuur en de gezondheid van de mens rekening houden met de kennis die voorhanden is rond elke ziektebeeld of beperking. Door de samenwerking tussen verschillende experten over verscheidene domeinen zijn we zeker daar een zo actueel (binnen de huidige inzichten) antwoord te kunnen garanderen. 

Workshop

therapeutische plekken, therapeutische tuinen

Het lezen meer dan waard