De helende omgeving en de therapeutische tuin

Enkele belangrijke kenmerken van een helende omgeving of een therapeutische tuin

Een helende omgeving of een therapeutische tuin bestaat uit een aantal onmisbare ingrediënten. Ik heb het dan bijvoorbeeld over biodiversiteit, een natuurlijk en esthetisch karakter, stilte, schone lucht, toegankelijkheid, wandelvriendelijkheid en daglicht.

Biodiversiteit

Ik begin met biodiversiteit.

Men zegt in de context van natuur als medicijn vaak; hoe groter de biodiversiteit of de soortenrijkdom van fauna en flora en micro-organismen van een stukje natuur, hoe beter en krachtiger “het groene medicijn” zal werken. Is dit waar of niet waar?

Eerst en vooral is het goed om te weten dat er iets bestaat zoals de biodiversiteitshypothese. Die stelt dat de biodiversiteit in en op ons lichaam belangrijk is voor onze gezondheid. Biodiversiteitsverlies in onze omgeving leidt volgens deze hypothese tot een verstoring van het immuunsysteem met als gevolg een minder veerkrachtige gezondheid.

En inderdaad onderzoek lijkt deze hypothese te bevestigen. Zo stelt men vast dat een biodiverse omgeving een positieve impact uitoefent op ons fysiek en mentaal functioneren. Twee voorbeelden.

Fysiek welzijn en biodiversiteit.

Onderzoek in Californië toont aan dat de biodiversiteit van bomen in de stad gekoppeld is aan het aantal overlijdens aan cardiovasculaire aandoeningen. Een biodiversiteitstoename van 25 tot 30%  zou zorgen voor 13% minder doden ten gevolge van hartaandoeningen en 16% minder overlijdens ten gevolge van beroertes of herseninfarcten. Wow!

Mentaal welzijn en biodiversiteit.

Onderzoek in 12 stadsparken in de UK laat zien dat hoe groter de soortenrijkdom in fauna en flora van het park, hoe groter het positieve effect van datzelfde park op het mentaal welzijn zal zijn. De mate van de biodiversiteit van een omgeving bleek met andere woorden een goede voorspeller te zijn voor het herstellend vermogen van diezelfde omgeving.

Microbioom, immuniteit en biodiversiteit.

Zoals je hierboven kon lezen, ziet het ernaar uit dat biodiverse natuur een positief effect heeft op zowel ons fysiek als psychisch welzijn. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het feit dat contact met een biodiverse omgeving ons microbioom verrijkt. Een rijk gevarieerd microbioom is op haar beurt gunstiger voor onze immuniteit dan een arm monotoon microbioom. In deze zin zal een omgeving met een diverse fauna en flora onze immuniteit verbeteren. Waarom zet ik deze associatie nog eens in de verf? Omdat men heeft gezien dat niet alleen fysieke aandoeningen, maar evengoed bepaalde psychische aandoeningen zoals sommige vormen van depressie en mogelijk ook schizofrenie, dementie en autisme te maken zouden kunnen hebben met ontstekingen en met onze immuniteit.

Vandaar dat een biodiverse groene omgeving de voorkeur verdient. Zeker in de context van een therapeutische tuin of een helende omgeving. Een stukje natuur dat bestaat uit een handjevol plantensoorten of uit een stukje gazon dat omzoomd wordt door een buxushaag is in de meeste gevallen niet aangewezen voor therapeutische doeleinden. In de meeste gevallen zeg ik, want er zijn uiteraard uitzonderingen. 

Uitzonderingen.

In het begin antwoordde ik op de vraag: hoe groter de biodiversiteit of de soortenrijkdom van fauna en flora en micro-organismen van een stukje natuur, hoe beter en krachtiger “het groene medicijn”? Waar en niet waar. 

Dat deze vraag gedeeltelijk waar is lazen jullie hierboven al, maar waarom is ze ook gedeeltelijk niet waar?  Wel, omdat er uitzonderingen bestaan waarbij een omgeving met heel veel soorten dieren, planten en water – lees een biodiverse omgeving – niet de beste optie is. Ik denk dan bijvoorbeeld aan mensen met specifieke allergieën, immuniteitsproblemen of een zeer hoge infectiegevoeligheid. Voor hen kan contact met echte natuur – en zeker met biodiverse natuur waar men geen controle heeft over de soorten waar de persoon in kwestie contact mee maakt – soms zelfs gevaarlijk zijn. In het ziekenhuiswezen is dit herkenbaar. Daar raadt men patiënten van bepaalde afdelingen – onder andere vanwege hun infectiegevoeligheid, immuniteitsproblemen of allergieën –  af om contact te maken met echte natuur of met natuur die bepaalde soorten dieren of planten herbergt. 

Natuurlijk karakter en esthetiek

Naast biodiversiteit zijn er uiteraard nog vele andere zaken die bepalen of een stukje natuur helend zal werken of niet. Eentje daarvan is de mate waarin men een omgeving als natuurlijk beschouwt. Hoe natuurlijker een tuin of landschap aanvoelt hoe krachtiger het positieve effect van die tuin of dat landschap kan zijn op het mentaal wezlijn. 

Daarnaast gaat de mate van biodiversiteit en het natuurlijk karakter van een omgeving vaak hand in hand, maar ook dit hoeft niet voor iedereen zo te zijn. Wat natuurlijk aanvoelt is zeer persoonlijk en subjectief en van mens tot mens zeer verschillend.

Vervolgens valt er nog iets te zeggen over esthetiek of de mate waarin men de tuin of de omgeving aantrekkelijk of mooi vindt. Hoe meer aantrekkelijk of mooier men de omgeving namelijk vindt, hoe groter de kans op een positief effect ervan. Ik verwijs in dit kader naar de neuro-esthetiek en de onderzoeken van neurobioloog Semir Zeki waarover ik meer vertel in dit artikel.

Stilte

Onlangs bracht ik een bezoekje aan een therapeutische tuin die gelegen was naast een hele drukke weg. De tuin was prachtig, maar het lawaai van het verkeer was enorm storend. De locatie van een therapeutische tuin of een helende omgeving en het bijhorende geluid, heeft men meestal niet in de hand. Toch moet men beseffen dat de impact van geluid op de gezondheid bijzonder groot is en lawaai het gunstige effect van natuur of een tuin voor een groot deel teniet kan doen. Dus moesten er toch enkele ingrepen mogelijk zijn om storende geluiden te verminderen, pas ze dan zeker toe!

Om jullie te overtuigen van het feit dat een therapeutische tuin of een helende omgeving met veel storend omgevingslawaai af te raden is, nog even het volgende: omgevingslawaai overdag geeft stress en laat onder andere  de bloeddruk stijgen, lawaai ’s nachts verstoort dan weer de slaap en een verstoorde slaap kan evengoed tot hypertensie en onvoldoende recuperatie van het lichaam leiden. 

Stress, vermoeidheid en een hoge bloeddruk kunnen op hun beurt tal van aandoeningen mee in de hand werken. Ik denk bijvoorbeeld aan cardiovasculaire aandoeningen, diabetes, en de gezondheid van de baby in de buik. 

Zo zag men in onderzoek bijvoorbeeld dat geluidsoverlast overdag gelinkt was aan een te laag geboortegewicht van voldragen baby’s.

In een Deense studie ontdekte men dan weer dat vrouwen van 44 jaar en ouder die meer dan 5 jaar in een stedelijke omgeving woonden waar men veel werd blootgesteld aan lawaai 25% meer kans hadden op diabetes dan vrouwen die in gebieden woonden met veel minder blootstelling aan lawaai. Bovendien stelde men vast dat hoe meer lawaai er was en hoe langer de blootstelling duurde, hoe groter de kans op diabetes werd. Vooral chronische blootstelling aan heel veel lawaai blijkt dus nefast voor de gezondheid.

Schone lucht

Naast biodiversiteit, de natuurlijke uitstraling, esthetiek en lawaai zal de lucht die je, in de therapeutische tuin of de helende omgeving, inademt voldoende schoon moeten zijn. Dit is eveneens cruciaal voor het herstellend effect van die tuin of omgeving op ons welzijn.

Enkele studies ter illustratie. 

Chinese onderzoekers ontdekten een verband tussen luchtvervuiling, een groene leefomgeving en onze bloeddruk. 

Bij een steekproef van een groot aantal proefpersonen (8400) uit een landelijk gebied zagen zij dat 24% van hen leed aan hypertensie of een te hoge bloeddruk. 

Aan de hand van satelietbeelden bekeek men hoe groen de leefomgeving was van de proefpersonen met en van deze zonder hypertensie. Ook de gemiddelde luchtvervuiling werd in kaart gebracht. Wat zag men? 

In verband met de mate van luchtvervuiling zag men dat voor elke toename van 1 mcg PM2,5 per kubieke meter lucht (PM2,5 is fijnstof met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer) het aantal proefpersonen met hypertensie toenam met 27,6%. 

Even ter zijde, maar bedenk dat hoe kleiner de deeltjes fijnstof zijn, hoe schadelijker ze worden. Deze ultra kleine deeltjes komen via de longen in onze bloedbaan terecht en verspreiden zich op die manier in gans ons lichaam waar ze voor verstoppingen en ontstekingen zorgen in de aders. 

Wat betreft de invloed van de hoeveelheid goen in de leefomgeving ontdekte men dat voor elke toename van 10% aan groenoppervlak rondom de woning, het aantal proefpersonen met hypertensie daalde met 33,1%.

Om het positieve effect van groen op de gezondheid te maximaliseren, zou de leefomgeving dus niet enkel zo groen mogelijk moeten zijn. Ook een maximale zuiverheid van de lucht dient te worden nagestreefd. Anders kunnen zaken zoals luchtvervuiling de gunstige invloed van natuur en dus van een therapeutische tuin of een helende omgeving (gedeeltelijk) tenietdoen of zelfs opheffen.

Maar niet enkel de bloeddruk eveneens dementie wordt in verband gebracht met de mate van luchtvervuiling. 

Een leefomgeving met veel fijnstof verhoogt de kans op dementie. In gebieden met heel veel luchtvervuiling (meer dan 60 mcg PM2,5 per kubieke meter lucht) kan dit oplopen tot wel 50%! Niet onlogisch als je je ervan bewust bent dat de microscopisch kleine deeltjes fijnstof via de reukzenuw en de bloedbaan in de hersenen terecht kunnen komen en daar het neuraal netwerk kunnen ontregelen.

Naast de oudere laag van de bevolking ontdekten onderzoekers dat ook de jongste bewoners van onze planeet aarde het negatief effect ondervinden van luchtvervuiling. Neem nu een Spaans onderzoek uit de grootstad Madrid. Daar zag men een verband tussen de gemiddelde concentratie PM2,5 – of fijnstof met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer – in de wijk van de moeder en baby’s met een te laag geboortegewicht. Voor elke stijging van het daggemiddelde PM2,5 met 10 mcg per kubieke meter lucht, nam het aantal geboortes van baby’s met een te laag gewicht met 2% toe.

Voor alle bezoekers van een therapeutische tuin of een helende omgeving, maar in het bijzonder voor zwangere vrouwen, ouderen en mensen met een hoge bloeddruk, is schone lucht onontbeerlijk. 

Het gebruik van bepaalde plantensoorten die veel fijnstof afvangen zoals mossen en vetplanten is daarom belangrijk. Ook het aanplanten van bomen en zeker dan van bomen met ruwe, grote, kleverige bladeren is interessant. Dit type bomen vangt meer fijnstof af dan bomen met kleine, gladde, kurkdroge bladeren. 

Over coniferen of naaldbomen is men het minder eens, al denk ik dat ze meer goed dan kwaad doen. Dit omdat de meeste soorten in de winter hun naalden behouden en daardoor ook gedurende deze periode fijnstof kunnen blijven afvangen. 

Toegankelijkheid, wandelvriendelijkheid

Groen dat gemakkelijk toegankelijk is zal meer bezocht en intensiever gebruikt worden en daardoor therapeutisch interessanter zijn. Ook groen dat uitnodigt of aanzet tot beweging zoals wandelvriendelijk groen zal een groter positief effect op de gezondheid kunnen uitoefenen. De combinatie van groen met beweging betekent namelijk een dubbele troef voor ons welzijn. Zo zag men in onderzoek dat de wandelvriendelijkheid van een groene omgeving een impact heeft op sterfte aan hart- en vaatziekten. Vooral voor mensen met een lage sociaal economische status bleek het beschermend effect van een wandelvriendelijke groene omgeving op hart- en vaatziekten bijzonder groot.

Zonlicht 

Een therapeutische tuin of helende omgeving waar naast voldoende schaduwrijke plekken ook voldoende plekken met zonlicht zijn, kan een meerwaarde betekenen voor onze gezondheid. Zonlicht zal de aanmaak van vitamine D verhogen en een effect uitoefenen op de concentratie serotonine in ons bloed. Zeker gedurende de donkere wintermaanden kan wat extra vitamine D en serotonine aangewezen zijn om somberheid tegen te gaan.

Andere restoratieve of herstellende omgevingskenmerken

Er bestaan heel wat theorieën en hypothesen over omgevingsvoorkeuren waaruit men bijkomende restoratieve of therapeutische omgevingskenmerken kan distilleren. Kenmerken  die te maken hebben met ethetiek, veiligheid en overleving waarmee men aan de slag kan gaan bij het uitdenken of het creeëren van een therapeutische tuin of een helende omgeving. Hier alvast enkele van deze herstellende kenmerken ter inspiratie;  een half-open landschap (dit heeft met veiligheid te maken), weinig verharding, waterpartijen, struiken en grote bomen, dieren, bloemen, heuvels…

therapeutische tuin, therapeutische tuinen, helende omgeving