De enorme ronde, panoramische opstelling van de panelen van waterlelies van Monet die te bewonderen zijn in het Musée de l’Orangerie in Parijs laat bijna niemand onberoerd. Ook ik was als klein meisje betoverd door dit werk. Ik herinner me nog goed hoe ik keer op keer bladerde in een kinderboek over het leven en de schilderijen van Monet. De wereld van Monet leek toen voor mij een geheime romantische sprookjeswereld. En dat was nu echt iets voor een dromerig meisje zoals mijzelf.
Een natuurpanorama als totaalbeleving geschilderd tijdens een traumatische periode
De installatie waarover ik het hier zal hebben, dateert van het einde van Monet’s leven. Ze werd geschilderd na een heel moeilijke periode uit het leven van deze kunstenaar. Moeilijk? Dat kan je wel zeggen als je beseft dat op een paar jaar tijd twee geliefden van Monet het leven lieten. In 1911 stierf zijn vrouw Alice en amper drie jaar daarna, in 1914, zijn zoon Jean. Bovendien werd tijdens deze periode bij Monet beginnend staar of cataract vastgesteld. Een oogziekte die je zicht volledig aantast. Een ramp voor ieder schilder. Reken hier nog de dood van zijn goede vrienden Renoir (1919) en Pissarro (1903) en de aanloop van de eerste wereldoorlog bij en je begrijpt wellicht dat Monet op zijn zachtst uitgedrukt door ‘een moeilijke periode’ ging.
Tussen 1911 en 1914 had hij het blijkbaar zelfs zo zwaar dat hij niet meer kon schilderen. Gelukkig ging hij rond 1914-1915 terug aan de slag. Hij kroop weer achter zijn schildersezel om aan het sluitstuk van zijn leven te beginnen; een enorm werk dat de titel ‘Grandes Décorations’ kreeg. Zoals de naam doet vermoeden ging het om een gigantische creatie die zich best laat omschrijven als een natuurpanorama.
Inspiratie voor dit masterpiece haalde Monet uit het favoriet hoekje in zijn tuin; de vijver met de later o zo beroemde waterlelies.
De reusachtige installatie zou Monet aan het einde van WOI schenken aan het Franse volk. Ze zou worden ondergebracht in een soort van museum waar ze een totaalbeleving moest bezorgen aan de talrijke bezoekers. Dat was het nobele plan.
Er werd veel nagedacht en hard gewerkt.
Voor het maken van de grotere mastodonten uit de serie waterlelie-schilderijen of Nymphéas trok hij een volledig nieuw atelier op en voor zijn geliefde ‘Grandes Décorations’ bedacht hij zelfs een speciaal ruimtelijk concept/opstelling. Toch moest hij aan zijn oorspronkelijke plannen sleutelen, want het werk kreeg uiteindelijk een andere locatie toebedeeld; de orangerie aan de rand van de Tuilerieën. Meteen de magische plek waar het tot op de dag van vandaag te bewonderen is.
Het spijtige is dat Monet nooit zelf de reactie van het publiek op zijn werk of op zijn totaalbeleving heeft meegemaakt. Het is namelijk pas een jaar na zijn dood, in 1927, dat de enorme waterleliepanelen voor het eerst te zien waren voor het grote publiek. Bovendien beschouwde men ze de eerste jaren na zijn overlijden als de laatste stuiptrekking van een ouwbollige impressionist. Hiermee wil ik zeggen dat men de pracht en het briljante er niet direct van inzag. Pas in de jaren 50 van de vorige eeuw erkende men, door een succesvolle tentoonstelling in Den Haag, hun meesterlijkheid en drong het besef door dat ze het prachtige, grandioze sluitstuk waren van een genie. Plots was een late Monet niet meer not-done, integendeel het was een echte musthave.
Therapeutische waterlelies
Terug naar het onderwerp van de panelen; de waterlelies. Deze sprookjesachtige bloemen waren de laatste jaren van zijn leven hét thema waarrond bijna al zijn werk draaide. Hij schilderde ze keer op keer. Elke keer hetzelfde maar toch helemaal anders.
Waarom toch al die waterlelies zou je zeggen. Wel, misschien om zijn traumatische jaren in Giverny te verwerken? Waterlelies stonden in die tijd, zowel in de kunst als in de literatuur, namelijk symbool voor de dood en voor de overgang van de ene naar de andere wereld. Waren het daarom waterlelies? Misschien. Maar het kan evengoed te maken hebben met het feit dat de tuin en de vijver van Giverny Monet de rust en de meditatie bood waarnaar hij in die tijd zo snakte. Was dat de reden waarom hij ze zo graag op doek wilde vastleggen? Wie zal het zeggen? In elk geval gaat men ervan uit dat Monet niet zomaar voor waterlelies koos. Wellicht hadden ze een, tot op heden nog onduidelijke, diepere betekenis. Dat denkt men trouwens ook van de treurwilgen die op sommige doeken van de ‘Grandes Décorations’ opduiken. Zij zouden mogelijk verwijzen naar de tristesse van de periode waarin ze tot stand kwamen; WOI.
Als we dit zo lezen, kunnen we dan zeggen dat ’tristesse en trauma’ de bron van deze werken is en dat kunst hier gebruikt werd als een soort van helingsproces voor de kunstenaar zelf ? Of kunnen we zeggen dat niet kunst maar natuur de basis was voor het herstelproces van Monet zijn trauma? Wat het ook zij, Monet was naast een rasecht schilder een absolute tuin- en natuurliefhebber. Zowel kunst als natuur interesseerde hem. Hij was zelfs zo gek van zijn tuin dat hij tegen het einde van zijn leven zes tuinmannen in dienst had en jaarlijks een grote som geld uitgaf aan het onderhoud en de aanleg van zijn geliefde gaard. Vooral bloemen genoten zijn voorkeur. Vandaar dat hij heel wat bomen en buxushagen had laten verwijderen om plaats te maken voor fleurige borders. En nu komt Doctor Flower weer in mij naar boven en stel ik mij de vraag; was Monet zich al bewust van de therapeutische kracht van bloemen en schilderde hij ze daarom keer op keer, vooral dan tijdens een periode waarin hij het zelf bijzonder moeilijk had?
Oneindigheid, dromen, kindertijd, natuur, een rustgevend kleurenpalet; wat doet het werk met jou?
Van vroeger naar nu. Hoe ervaren mensen dit opus dei zoals het daar nu hangt in het Musée de l’Orangerie? Is het zoals Monet het voor ogen had een totaalbeleving? Werkt het helend en verstillend? Wat doet het in het echt met iemand die in het midden van de zaal op de ronde sofa zit. Ja, uit de herinneringen van mijn kindertijd is dat een ronde sofa, maar tegenwoordig gaat het om een ellipsvormige bank naar ik heb vernomen.
Eerlijk gezegd weet ik niet goed meer wat het met me als klein meisje deed om daar te zitten. Daarom vraag ik het mijn meisjes, bij hen zit de ervaring nog heel vers in het geheugen. Hun antwoord: “Het lijkt wel of je wordt ondergedompeld in een onderwaterwereld van blauw en paars. Het is alsof je het schilderij en dus de plek aan de vijver in Giverny zo kan binnenstappen. Het geeft een eigen dromerige kinderwereld wereld weer die oneindig is. Het ontspant en maakt je geest leeg.”
En ja, hun reactie is zinnig. Zeker als je deze tekst nog wat verder leest.
Zo is de link tussen de waterlelies en Freud weleens gelegd. De onderwaterwereld zou naar freudiaans model een spiegel zijn van de ziel. Les nymphéas refereren in deze context volgens sommigen mogelijks naar een geheime vijver waarin de herinnering aan ons fantasierijke kindzijn wordt geprojecteerd. Een spiegel van de ziel en van onze kindertijd. Zet dat niet aan tot bezinning?
Wat ik er nog van weet is dat de afbeeldingen van natuur, water, bloemen, de opstelling en het kleurenpalet van groen, blauw, wit en roze zeer rustgevend is en het hoofd leegmaakt. Dat de panoramische opstelling en de manier waarop het geschilderd is de indruk geven van ruimtelijkheid en oneindigheid. Voeg hier nog de dromerige, kinderlijke wereld toe die de kunstenaar op het doek voor ons schept en waarin we door de ronde opstelling zelf lijken rond te waren en even te verdwijnen en je begrijpt dat dit werk velen echt aanzet tot vreedzame contemplatie, bezinning, dromen en rust.
Een toevluchtsoord van vreedzame meditatie ten tijde van oorlog vroeger en nu
En laat wat ik hierboven vertel nu net datgene zijn wat Monet zelf met dit werk naar alle waarschijnlijkheid voor ogen had. Dat maak ik alleszins op uit dingen die ik zelf over dit onderwerp terugvond. Zo las ik ergens: “hij hoopte dat zijn waterlelies zouden inspireren tot een toevluchtsoord van vreedzame meditatie.”
Is dat niet iets wat eenieder in zijn leven kan gebruiken, zeker gedurende moeilijke periodes en in het licht van een wereldoorlog. Twee zaken waaraan Monet zelf ten prooi viel op het moment dat dit schilderij zijn oorsprong vond.
Maar evengoed de dag van vandaag, nu de ene na de andere crisis zich aandient en er opnieuw een donkere schaduw van een oorlog boven onze hoofden hangt, is er nood aan wat Monet omschreef als “een toevluchtsoord voor vreedzame meditatie”. Kortom de waterlelies van Monet zijn brandend actueel en terug van nooit weggeweest.
Als ik dit alles zo overschouw is het niet voor niets het motief en de kleurschakering op de pen van mijn dochter die me deed denken aan de waterlelies van Monet en die ik – juist om die reden – gekozen heb als inspiratiebron voor het anti-stress boeket uit het boek Doctor Flower. Niet alleen het kleurenpalet, zo blijkt nu, werkt rustgevend, evengoed de diepere betekenis van het schilderij, de opstelling van de installatie en de opzet van de kunstenaar linken naar meditatie, contemplatie, rust en bezinning. Wow!
Een tuin richting oneindig. Geert Van der Speeten. De Standaard, 18 oktober 2019
A Refuge of Peaceful Meditation. Aimee Marcereau DeGalan, Louis L. & Adelaide C. KC Stdio, 18 september 2020
Monet-Tuinen van verbeelding.Frouke van Dijke, Astrid Goubert, Marianne Mathieu & Benno Tempel. Hannibal. Kunstmuseum Den Haag. Verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling Monet-Tuinen van verbeelding in Kunstmuseum Den Haag 12 oktober 2019 t/m 2 februari 2020