De term alexithymie was tot kort voor mij – zelfs al heb ik een achtergrond in de klinische psychologie – iets vreemd. Ik maakte er voor het eerst kennis mee in het boek The Body Keeps the Score of in het Nederlands vertaalt; Trauma sporen.
Dit enorme dikke boek, van de Nederlandse psychiater Bessel van der Kolk, kreeg mijn vader cadeau voor zijn 80ste verjaardag. Toen hij het uit had – naar oude gewoonte was dit ondanks zijn leeftijd bliksemsnel – verhuisde het naar mij thuis. Ik was er heel blij mee, want ondanks het trieste thema stonden er enorm veel interessante dingen in.
Zo ontdekte ik in het boek dat drie kwart van de mensen met anorexia en meer dan de helft van de mensen met boulimie mogelijks problemen heeft om hun gevoelens te begrijpen en onder woorden te brengen, om de signalen van hun lichaam correct op te vangen, om hun lichaam te voelen zeg maar.
Mijn zus had aneroxia, dus met haar diagnose was – volgens dit boek althans – de kans inderdaad groot dat ze haar lichaam niet meer voelde, dat er een tweedeling was tussen haar lijf en haar hoofd of anders gezegd dat ze aan alexithymie leed.
Maar alexithymie; wat is dat nu in godsnaam? Wel, alexithymie is een term uit het Grieks die gebruikt wordt in de psychiatrie. Het betekent geen woorden hebben voor je gevoelens omdat je jouw lichamelijke gewaarwordingen niet kan herkennen en/of niet weet wat ze betekenen. Dit alles omdat je hoofd spreekwoordelijk los staat van je lichaam.
Zo kunnen mensen met alexithymie er bijvoorbeeld voor de buitenwereld misschien heel boos of droevig uitzien – hun lichaam vertoont alle signalen van woede of tristesse. Maar vraag je de persoon in kwestie of hij of zij zich boos of droevig voelt en je krijgt negen kansen op de tien – ondanks de voor ons zo duidelijke signalen – het antwoord dat hij of zij zich prima voelt. Dit dus omdat hij of zij de voor de buitenwereld o zo glasheldere signalen die zijn lichaam uitzendt zelf niet ‘ziet’.
Alexithymie komt volgens van der Kolk niet alleen vaak voor bij mensen met een eetstoornis, evengoed slachtoffers van een trauma kampen er dikwijls mee. Slachtoffers van trauma? Toevallig of niet opnieuw een groep waartoe mijn zus behoorde. Godverdomme, waarom heb ik dit boek niet veel eerder gelezen!
Het loskoppelen van het lichaam met bijbehorende gevoelens van het hoofd, helpt mensen met een trauma om te overleven. De emoties en lichamelijke pijn zijn bij hen anders soms zo sterk aanwezig, dat ze het dagelijks functioneren in de weg staan. Alexithymie is voor vele getraumatiseerden een manier geworden om te overleven, om de emotionele pijn via het lichaam niet meer te moeten voelen.
Dit alles heeft natuurlijk zijn consequenties. Als je aan alexithymie lijdt – of anders gezegd als je je lichaam niet meer voelt doordat je je hoofd loskoppelt van je lichaam – ontken je jezelf, met alle problemen van dien.
Als je niet kan waarnemen wat er zich in je lichaam afspeelt herken je niet de behoeften van je lichaam en kan je er bijgevolg niet goed voor zorgen. Je voelt bijvoorbeeld geen honger – hoe herkenbaar – of erkent niet de nood aan voldoende slaap – eveneens zeer herkenbaar goed wetende dat mijn zus ondanks haar volledig uitgeputte lichaam heel der nachten kon doorwerken aan haar kunst. Het gevolg is lichamelijke verwaarlozing die niet alleen op je fysiek een impact heeft, maar evenzeer op je geest.
Daarnaast is het heel moeilijk om nog lichamelijk te genieten, sensualiteit te ervaren en intieme relaties aan te gaan. Niet onlogisch als je de persoonlijke lichamelijke sensaties en emoties niet herkent en/of toelaat en je een en al hoofd of een en al ratio wordt.
“Zorg voor je lichaam zoals je voor iemand zorgt die je doodgraag ziet”. Dit schreef mijn zus, tijdens een van haar vele opnames, in een van haar dagboeken aan zichzelf.
Van Bessel van der Kolk even naar mezelf. Contact met je lichaam is contact met jezelf en contact met jezelf betekent onder andere contact met de ander en contact met je (natuurlijke) omgeving. Deze drie vormen van (natuur)contact – contact met jezelf, met de ander en met de omgeving – zijn uitermate belangrijk voor ons welzijn en onze overleving. Daar ben ik van overtuigd.
Heb je geen contact met jezelf, met de ander en met de natuurlijke omgeving (dieren, planten en bloemen), dan ervaar je leegte, vervreemding en gevoelloosheid. Dat beschrijf ik aan het begin van mijn volgende boek. Het is er zowat de uitgangshypothese van.
Toevallig of niet is dat ook wat traumapatiënten met alexithymie die onderworpen werden aan hersenscans in een onderzoek van Paul Frewen beschrijven; “ik weet niet wat ik voel, het is alsof mijn hoofd en mijn lichaam niet aan elkaar vastzitten. Ik leef in een tunnel, in een mistbank. Het maakt niet uit wat er gebeurt, de reactie is altijd hetzelfde: gevoelloosheid, leegte. Een te heet bubbelbad nemen of verkracht worden, het voelt precies hetzelfde.” Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat dit ook bij mijn zus zo was. Zij voelde de pijn van haar totaal uitgeputte lichaam precies niet meer. Of ze nu 26 kg of 40 kg woog het leek voor haar hetzelfde, lichamelijk waarschijnlijk dan toch.
Goed, maar hoe zou je alexithymie kunnen overwinnen? Wel, door terug een koppeling te maken tussen je hoofd en je lichaam, terug je lichaam te leren voelen en zo te leren luisteren naar signalen en gevoelens? Dat is eigenlijk ook een beetje wat Bessel van der Kolk in zijn boek zegt: “mensen met alexithymie kunnen alleen maar herstellen door de relatie tussen hun fysieke gewaarwordingen en hun emoties te leren herkennen…”
Maar hoe doe je zoiets. Volgens mij is professioneel begeleid contact met de ‘juiste’ veilige natuur een mogelijke manier. Als je in de natuur bent is het nu eenmaal gemakkelijker om te luisteren naar je lichaam, je te focussen op de (zintuiglijke) signalen van je lichaam. Dat heb ik zelf ondervonden wanneer ik aan Nature Contact Training (NCT) doe. Daar ‘gebruik’ ik naast mijn ratio en mijn gevoelens in de eerste plaats mijn lichaam als een manier om in contact te komen met onder andere mezelf. Ik weet nog hoe geïnteresseerd mijn zus was toen ik en mijn man een paar maanden voor haar dood een paar van onze NCT-oefeningen voor het eerst aan haar lieten zien in de tuin van onze ouders. Ze was enthousiast en zei dat het haar wat deed denken aan iets wat ze tijdens haar opleiding tot actrice had gezien. Iets wat haar veel deugd had gedaan en waarvan ze sterk geloofde dat het enorm veel persoonlijke kracht en verbinding met de rest van de wereld gaf.
En jawel niet alleen ik leg in NCT de link tussen het contact met je lichaam en het contact met jezelf, Bessel van der Kolk legt deze link tevens in zijn boek. Hij titelt niet voor niets het hoofdstuk waarin alexithymie aan bod komt “Het verlies van het lichaam, het verlies van het zelf”.
In Nature Contact Training (NCT) maak je dus contact met jezelf via onder andere je lichaam. Waarom is contact met jezelf in NCT zo belangrijk en waarom gaat het niet alleen – zoals de term doet vermoeden – over contact maken met natuur in de zin van contact maken met dieren, planten en bomen? Wel, omdat zowel jezelf, de ander als de (natuurlijke) omgeving alledrie natuur zijn. Vandaar dat ik in NCT het belang van deze drie vormen van natuurcontact (contact met jezelf, met de ander en met de natuurlijke omgeving) zo vaak onderstreep. Deze drie vormen van natuurcontact zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en zijn alledrie even belangrijk als het gaat om ons welzijn. Zo is contact met jezelf bijvoorbeeld evengoed contact met de ander; zonder een goed contact met jezelf is een diepgaand contact met iemand anders heel moeilijk. Dat is onder andere bij mensen met alexithymie te zien. Omdat zij het contact met hun lichaam kwijt zijn is er niet alleen een verlies van het zelf, maar in vele gevallen evengoed het verlies van een betekenisvolle relatie met iemand anders. Dat leert de praktijk ons immers. Niet onlogisch als je beseft dat contact met jezelf eveneens contact met de ander is; zonder een goed contact met jezelf is een diepgaand contact met iemand anders namelijk heel moeilijk.
Ik zou zo nog een tijdje door kunnen gaan, maar ik ga hier afronden. Wat ik wil zeggen is dat men bij mensen met psychische problemen meer aandacht zou moeten besteden aan het voelen van het lichaam, het maken van een connectie tussen lichaam en hoofd, het herkennen van lichamelijke sensaties en het leren benoemen van de bijhorende emoties of ruimer gezegd het terug leren voelen. Misschien moeten we daarom mensen niet alleen behandelen met praten, met gesprekstherapie of via het hoofd, maar moeten we eveneens inzetten op voelen, op een meer fysieke therapie of op het lichaam. Dit laatste kan vergemakkelijkt worden door natuur of meer specifiek door professioneel begeleid contact met een veilige natuurlijke omgeving. Natuur prikkelt het lichaam en brengt het zoals meditatie in het hier en nu wat het maken van contact met ons lichaam en zo het terug leren voelen vergemakkelijkt. Het komt er dus op neer om meer veilige natuur te implementeren in de professionele behandeling van mensen met psychische problemen. En waarom was dat nu ook al weer?
Wel, meer veilige natuur betekent gemakkelijker contact maken met het lichaam en dit via onze zintuigen. Zintuigen die door de natuur snel en meestal aangenaam geprikkeld worden. Dit opent de weg naar het beter leren kennen van lichamelijke sensaties. Iets wat op haar beurt de kans verhoogt op contact maken met en herkennen van gevoelens wat uitmondt in meer contact met jezelf.
Kort samengevat: jezelf in veilige natuur onderdompelen betekent meer contact met je lichaam. Meer contact met je lichaam betekent meer contact met je gevoelens. Meer contact met je gevoelens staat gelijk aan meer contact met jezelf. Meer contact met jezelf vergroot de kans op meer zorg voor jezelf en meer contact met de ander. En laat nu net dat twee dingen zijn die ons fysieke, mentaal en sociaal welzijn mee bepalen. Voilà, en zo zie jij hopelijk net als mij in wat de meerwaarde van meer contact met veilige natuur kan zijn.
alexithymie en natuurcontact
Met Doctor Flower heeft het boek over Nature Contact Training en Nature Contact Disorder even stil gelegen, maar nu is het tijd om het uit te brengen. Ik ben overtuigd dat Nature Contact Training veel mensen kan helpen om weer contact te maken met hun lichaam en met hun gevoelens, ook deze met alexithymie.
alexithymie en natuurcontact
G.J. Taylor & R.M. Bagby, ‘New Trends in Alexithymia Research.’ , Psychotherapy and Psychosomatics, 2004; 73 (2):68-77
R.D. Lane, et al., ‘Impaired Verbal and Nonverbal Emotion Recognition in Alexithymia.’ Psychosomatic Medicine, 1996; 58(3): 203-210
H. Krystal & J.H. Krystal. ‘Integration and Self-Healing: Affect, Trauma, Alexithymia.’ New York Analytic Press, 1988
P. Frewen, et al. ‘Clinical en Neural Correlates of Alexithymia in Posttraumatic Stress Disorder.’ Journal of Abnormal Psychology, 2008; 117(1):171-181
Prof. Dr. Bessel van der Kolk. Trauma Sporen. Het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigende ervaringen. Uitgeverij Mens! 2021