Mede dankzij mijn dochter, die inmiddels aan de universiteit een richting volgt die bestaat uit een mix van kunst en wetenschap – mijn frank valt weeral hoe groot mijn kinderen zijn en hoe oud ik dus ben – kijken wij veel programma’s over kunst, veilingen, musea, antiek, schilderijen… Daaruit blijkt dat, als je wat geluk hebt en over een goede speurneus beschikt, kunst vaak meer oplevert dan duiten op de bank.
Combineer je deze vaststelling met onderzoeken die aantonen dat alleen al het kijken naar natuur voordelen oplevert voor je gezondheid, dan ziet het ernaar uit dat je door te investeren in natuurkunst twee vliegen in een klap slaat: het is en goed voor je portemonnee en goed voor je gezondheid (wat ook mooi is voor diezelfde portemonnee, want ziek zijn kost spijtig genoeg naast veel miserie tonnen geld. Stop Sara, je dwaalt weeral af).
Een stukje wetenschap om jullie over de streep te trekken
Ik hoef jullie er waarschijnlijk niet van te overtuigen dat je met kunst rijk kan worden. Denk maar aan de Salvator Mundi van Da Vinci. Dit intrigerende werk wisselde voor steeds melagomanere bedragen opnieuw en opnieuw van eigenaar. Dat kunst ons een fortuin kan opleveren staat met andere woorden als een paal boven water. Echter het feit dat kunst, meerbepaald kunst van natuur, voordelen kan bieden voor onze gezondheid is bij de meesten onder ons wat minder voor de hand liggend. Vandaar een stukje wetenschap om jullie te overhalen.
Ondertussen is het geweten dat natuur onze gezondheid een boost kan geven. Opvallend daarbij is dat je je niet daadwerkelijk in de natuur hoeft te begeven om te profiteren van het heilzaam effect ervan. Integendeel, onderzoek naar de invloed van natuur op onze gezondheid toont aan dat alleen al het kijken naar een afbeelding van natuur zoals een foto of een schilderij, een gunstige effect uitoefent op ons welzijn. Gunstig in de zin dat het ons bijvoorbeeld rustiger maakt en stress reduceert.
Om deze stelling kracht bij te zetten neem ik een onderzoek van Kweon en zijn collega’s ter illustratie. Zij ontdekten namelijk dat het aantal natuurschilderijen in een kamer bepalend is voor de mate waarin iemand woedend wordt van een frustrerende taak. Doordat schilderijen van natuur blijkbaar stress reduceren, waren deelnemers die zich in een kamer bevonden met veel natuurschilderijen minder boos na het uitvoeren van een frustrerende taak dan diegenen die dezelfde taak moesten maken in een kamer zonder natuurschilderijen. Heb je last van veel stress, woede en frustratie, hang dan eens een mooi schilderij of een mooie foto van natuur in je leefomgeving, misschien maakt het wel een verschil.
Ook voor ongeduldige mensen
Moeten we lang wachten op het kalmerend effect van afbeeldingen of schilderijen van natuur? Nee, het ontspannend effect van het zien van dergelijke beelden vindt bijna onmiddellijk plaats. Binnen enkele minuten al daalt onze bloeddruk, daalt de productie van het stresshormoon cortisol en verbetert onze stemming. Vandaar dat afbeeldingen van natuur op gordijnen, op muren, op schermen en in behandelkamers van ziekenhuizen zo populair zijn. Het zien van dergelijke voorstellingen vermindert quasi onmiddellijk angst en stress bij de patiënt. Een niet te onderschatten voordeel voor een beter herstel en een vlotter verloop van ingrepen zoals bloedprikken.
Toch nog altijd best in combinatie met echte natuur…
Nu wil ik de pret niet bederven, maar vergeet niet dat kijken naar virtuele natuur in combinatie met echte natuur nog altijd te verkiezen is boven het simpelweg bewonderen van een stukje natuurkunst in je kamer. Dit weerspiegelt zich in onderzoek. Daar merkt men dat, het naar buiten trekken de echte natuur in, samen met het actief bezig zijn met echte planten, de meest gunstige impact op de mate van zelf gerapporteerde stress en het aantal aan stress gerelateerde gezondheidsklachten heeft.
Het gewoon vanuit je luie zetel wat zitten te koekeloeren naar een afbeelding van natuur zal wel iets doen, toch zal het minder effectief zijn dan bijvoorbeeld een flinke boswandeling.
Dit maakt dat de combinatie van een passieve beleving van natuur – bijvoorbeeld het gewoon bewonderen van planten – samen met een actieve beleving ervan – bijvoorbeeld het verzorgen van planten – het stressverlagend effect van natuur uiteraard zal versterken.
Wat moet er zeker in?
Overtuigd om wat geld te spenderen aan natuurkunst, misschien vraag je jezelf dan af: wat moet er zeker aanwezig zijn als het op het boosten van mijn gezondheid aankomt?
Het antwoord op deze schijnbare eenvoudige vraag beslaat al gauw een heel boek. Om jullie toch niet in de kou te laten geeft ik jullie snel enkele tips.
Ten eerste; ga voor creaties die inhoudelijk beschikken over dieren, planten, bloemen en water. Als we de Stress Reduction Theory van Roger Ulrich mogen geloven zijn het immers landschappen met dieren, water, planten en bloemen die wij genetisch aantrekkelijk vinden en die ons bijgevolg beter laten herstellen van stress. Kortom, ga bij je volgende schattenjacht op zoek naar kunst met dieren, water, bloemen en planten. Zit een van deze elementen, of nog beter zitten al deze elementen erin, dan is je vondst een mogelijke kanshebber om, voor gezondheidsredenen, je geld in te investeren.
Ten tweede; laat kunst die je associeert met gevaar en die jou een onveilig gevoel bezorgt voor iemand anders liggen. In deze context is het interessant om te weten dat mensen zich, door de band genomen, aangetrokken voelen tot alles wat leeft. Men duidt dit aan met de term biofilie. Echter, biofilie heeft, net zoals ying en yang, een tegenhanger: biofobie. Zoals je zelf al kan vermoeden is dit de angst voor natuur die vroeger onze overleving in het gedrang kon brengen zoals daar zijn spinnen, slangen, hoge kliffen… Toegepast op mijn persoonlijke geval: krijg ik een werk in het vizier met muizen of ratten, dan is er bij mij onmiddellijk sprake van biofobie. Voor gezondheidsredenen laat ik het werk beter aan mijn neus voorbijgaan, tenzij ik graag elke dag wat extra stress heb natuurlijk.
Ten derde; ga voor een werk met bomen. Mensen hebben een speciale band met bomen. Misschien omdat ze ons, net als een lieve moeder die je omhelst, een veilig gevoel bezorgen? Of komt het omdat onze voorouders, de primaten, hoog en droog in de bomen leefden, ver weg van de klauwen van roofdieren zoals de leeuw?
Ten vierde; denk na waarvoor je het werk wil inzetten. Dient het bijvoorbeeld vooral om je wat op te peppen of is het eerder de bedoeling dat het je wat rustiger maakt? Waar heb jij het meest nood aan? Het doel is bepalend voor het kleurenpalet en de sfeer die het werk moet uitstralen.
Wat betreft kleur, denk eraan dat iedereen kleur anders ziet of ervaart. Ik merk dit goed bij mezelf. Mijn dochters vinden het bijvoorbeeld ongelooflijk grappig dat mama en papa één van hun jassen als rood zien en zij dezelfde jas overduidelijk als roze bestempelen.
Dit ter zijde gelaten. Stel dat je vooral nood hebt aan wat meer rust en wat minder stress in je leven; kies dan een werk met veel groen en blauw en laat je oog niet vallen op een werk met flashy kleuren. Groen en blauw zijn kleuren die ons, in tegenstelling tot bijvooreeld knalrood en kanariegeel, kalmeren. Groen is de kleur van het oerbos waarin onze voorouders leefden en waarin het menselijk oog is ontstaan. Het is een tint waarmee we al duizenden jaren vertrouwd zijn en die we associëren met veiligheid en voedsel. Kortom groen is een kleur die we linken aan overleving en die ons rust geeft. Blauw is dan weer de kleur van de lucht en de zee. Twee elementen die diepte en rust uitstralen en ons helemaal zen maken.
Terwijl ik dit neerpen ben ik in mijn hoofd op zoek naar het perfecte voorbeeld van een rustgevend natuurschilderij of iets uit de natuur dat ons rust geeft. Twee dingen passeren de revue: een pauwenstaart die ik onlangs ergens op een kunstwerkje zag en de wereldberoemde waterlelies van Monet die ik als klein meisje zag. Welke van de twee zouden het meest stress reduceren? Na wat discussies thuis kwam uit de bus dat alle leden in ons gezin unaniem de waterlelies van Monet beschouwen als het meest ontspannend. Deze reeks van meesterwerken bestaat uit een combinatie van de rustgevende kleuren paars, blauw en groen met een rustgevend thema zijnde water, bloemen en planten. Pauwenstaarten vielen uit de boot omdat ze volgens mijn man een soort van ‘ogen’ bevatten om tegenstanders af te schrikken. Hij kreeg stress van de idee dat al die ogen op hem gericht waren. Ik zag eerder de pracht van het rustgevend kleurenpalet. Tja, meningen verschillen.
En zo kan je in je hoofd op zoek gaan naar schilderijen of kunstwerken die jou rustig maken of juist energie geven. Zij kunnen dan als inspiratie dienen bij je schattenjacht. Trouwens, merci mama en papa om die kleine Sara, die nooit naar musea wou gaan, toch tegen haar zin overal mee naar toe te sleuren. Ik heb dankzij jullie nu een soort van denkbeeldig archief of bibiotheek in mijn hoofd waaruit ik steeds kan putten als het op kunst en mooie dingen aankomt.
Mannen en vrouwen
Ooit al gehoord van de prospect refuge theorie van Appleton? Nee, dat is niet erg. Het komt er in deze theorie kort op neer dat mensen genetisch een voorkeur hebben voor landschappen die zowel prospectie of ontdekking als bescherming toelaten. Ik haal deze theorie aan omdat hij naast tuinen, parken, architectuur en stedenbouw ook toepasbaar is op kunst. Dit zien we bijvoorbeeld in onderzoek van Heerwagen & Orians naar schilderijen van landschappen. Daar zijn de twee dimensies uit de theorie, namelijk de mogelijkheid om op ontdekking of prospectie te gaan en de mogelijkheid om zichzelf terug te trekken ter bescherming, in de de meeste gevallen duidelijk aanwezig. Wel zal bij het ene werk prospectie en bij het andere bescherming wat meer op de voorgrond treden. Welke van beide, prospectie of bescherming, letterlijk het meest in de verf wordt gezet, is afhankelijk van contextuele verschillen zoals je geslacht en het tijdstip van de dag.
Mannen en vrouwen hadden vroeger andere taken waardoor ze een landschap anders zullen beoordelen en schilderen. Mannen dragen meer een voorkeur voor landschappen met een hoge graad van prospectie. Vrouwen verkiezen eerder bescherming. Dit weerspiegelt zich in landschapsschilderijen. Zijn de artiesten mannen dan vinden we in het werk meer symbolen terug die verwijzen naar exploratie zoals daar zijn; een meer open landschap, heuvels, rotsen en dergelijke om het landschap te overzien en een horizonlijn. Is de artiest een vrouw dan bevat het schilderij meer elementen die verwijzen naar bescherming zoals huisjes, hutten en beplanting waarin of waaronder men kan schuilen. De vraag is of ook bij de waarnemer van het kunstwerk het geslacht bepalend is en of hij daardoor meer de voorkeur heeft voor prospectie dan wel voor bescherming. Misschien iets om zelf eens uit te testen?
Om ’s morgen of om ’s avonds naar te kijken?
Maar niet enkel geslacht, ook het tijdstip van de dag bepaalt of er meer aandacht gaat naar prospectie dan wel naar bescherming. Overdag hecht men bijvoorbeeld meer belang aan prospectie, ’s avonds meer belang aan bescherming. Zo zien we op schilderijen van een zonsondergang – wanneer de nacht valt – veel meer symbolen of elementen die verwijzen naar bescherming zoals een huisje of hutje. Dit in tegenstelling tot schilderijen van een zonsopgang die veel minder elementen bevatten die refereren naar bescherming. Als dit verhaal correct is moet je mogelijk eens nadenken of je het werk eerder ’s morgens of ’s avonds zal bewonderen en of de idee van ’s ochtends meer belang te hechten aan prospectie en ’s avonds meer aan bescherming ook voor jou opgaat.
Wat met abstracte kunst en kunst in instellingen ?
Niet alleen thuis, maar zeker ook op plekken waar men moet herstellen en niet zo gemakkelijk toegang heeft tot echte natuur zoals in ziekenhuizen, kan kunst een enorme meerwaarde betekenen voor de gezondheid van patiënten, personeel en bezoekers. Het is op dit soort van plekken dat men zou moeten investeren in natuurkunst, om op te hangen aan de muren van gangen, behandel-, wacht- en patiëntenkamers. Kunst kan immers stress en pijn verminderen en het herstel bevorderen.
Maar wat met abstracte kunst? Is dit ook een optie? Om het antwoord op deze vraag te achterhalen neem ik enkele onderzoeken van Roger Ulrich ter illustratie. Hij is namelijk nogal wat bezig geweest rond dit thema.
Uit een eerste studie van hem bleek dat, gedurende een periode van 15 jaar in Zweedse psychiatrische instellingen, alleen abstracte werken werden aangevallen en nooit die waarbij natuur op een minder abstracte manier werd uitgebeeld. In een tweede studie zag hij dat, bij patiënten met een hartoperatie, abstracte kunst minder rustgevend was dan afbeeldingen van natuur. Vooral één abstract schilderij uit het experiment, dat getypeerd werd door rechte lijnen, bezorgde deze patiënten veel stress. Mogelijk omdat ze zich daardoor beperkt of ingesloten voelde. De laatste studie bespreekt een specifiek kunstwerk ‘Bird Garden’. Deze semi-abstracte installatie bestaande uit grote hoekige vogelachtige vormen van metaal werd gemaakt voor een kankercentrum. Meer dan een vijfde van de patiënten reageerde negatief, vijandig en dreigend op dit werk. Bij een deel van de patiënten nam de angst voor kanker zelfs toe. Voor Ulrich een argument om niet te opteren voor abstracte werken in de context van instellingen waar men moet focussen op rust en herstel.
Zelf maak ik hierbij graag nog een kantlijn; ook in tehuizen voor dementen kan abstracte kunst een no-go zijn. Dementerende mensen laten hun fantasie immers los op alle elementen die niet duidelijk te definiëren zijn zoals schaduwen en abstracte kunst. Vaak interpreteren zij die als gevaarlijke dingen. Ik denk hierbij aan mijn grootmoeder die de schaduw van een schouw bijvoorbeeld zag als de gedaante van een inbreker.
Een laatste vuistregel
Het advies dat bij experten in de kunst steeds terugkeert is: investeer in kunst die je zelf mooi vindt. Als het dan op niets uitdraait heb je er toch tenminste plezier aan gehad.
Als ik dit hoor denk ik aan het onderzoek van Semir Zeki waaruit blijkt dat dingen die wij als mooi bestempelen stoffen in ons brein vrijmaken die ons een goed gevoel bezorgen en pijn, angst en stress verminderen. Ga dus immer en altijd voor kunst die jij zelf mooi vindt! Lelijke dingen zorgen voor negatieve veranderingen in ons brein; ze geven stress en dat is niet echt bevorderlijk voor ons geestelijk en fysiek welzijn.
Dus al is dat ene werk misschien een betere investering voor je portemonnee, maar vindt jij het spuuglelijk, laat het dan alsjeblieft hangen en opteer voor dat werkje dat wat minder opbrengt maar wel je hart gestolen heeft. Je lichaam en geest zullen je dankbaar zijn. Voila, dat was het, en hierbij verklaar ik de jacht op natuurkunst voor geopend.
Felsten G., Where to take a study break on the college campus: an attention restoration theory perspective. J. Environ Psychol. 2009;29:160-7
Kweon B., Ulrich R.S., Walker V.D. & Tassinary, L.G. (2008). Anger and stress: The role of landscape posters in an office setting. Environment and Behavior, 2008;40(3): 355-381
Han, K. T., Influence of passive versus active interaction with indoor plants on the restoration, behaviour and knowledge of students at a junior high school in Taiwan. Indoor and Built Environment, 2017;0(0):1– 13.
Korpela K., Bloom J. De Sianoja M., Pasanen T. & Kinnunen U., Landscape and Urban Planning Nature at home and at work: Naturally good? Links between window views, indoor plants, outdoor activities and employee well-being over one year. Landscape and Urban Planning, 2017;160: 38–47.
Igarashi M., Song C., Ikei H., Miyazaki Y., Effect of stimulation by foliage plant display images on prefrontal cortex activity: a comparison with stimulation using actual foliage plants. Journal of Neuroimaging, 2015;25(1):127–130.
Heerwagen J. H.& Orians G. H., Humans, habitats, and aesthetics. In S. R. Kellert, E.O. Wilson (Eds). The biophilia hypothesis, 1993
Ulrich R., Effects of health facility interior design on wellness theory and recent scientific research. Journal of Health Care Design, 1991; 3:97-103
Ulrich R., et al., Effects of exposure to natural and abstract pictures on patients recovery from heartsurgery. Psychology , 1993;30:4
Ulrich R., Health benefits of gardens in Hospital. Paper for conference Parts for People Floriade Nederland, 2002