Semir Zeki, professor neuroesthetiek aan de University College in Londen, is een autoriteit op het gebied van de neurobiologie van schoonheid. Neuro – esthetiek is een discipline die onder andere bekijkt hoe schoonheid en lelijkheid zich weerspiegelen in ons brein.
Volgens Zeki zit de behoefte aan schoonheid ingebakken in onze genen, of anders gezegd, de behoefte aan schoonheid is biologisch bepaald. Als we iets van schoonheid beleven, zoals het horen van een prachtig muziekstuk, het zien van een mooie vrouw of een indrukwekkend stuk natuur, dan activeren we bepaalde hersengebieden. Meer nog, wat de bron van zintuigelijke prikkels op dat moment ook moge zijn, een schilderij, een landschap of een liedje dat we mooi vinden; bij de ervaring van schoonheid is steeds hetzelfde hersengebied betrokken.
Uiteraard zullen, afhankelijk van de zintuigelijke input, eerst hersengebieden actief worden die instaan voor het verwerken van auditieve hetzij visuele informatie. Het interessante is echter dat vervolgens, onafhankelijk van het feit of de input visueel of auditief is, altijd hetzelfde hersengebied actief wordt. Kortom er bestaat een gemeenschappelijk gebied in ons brein dat gestimuleerd wordt als we iets van schoonheid in onze omgeving ervaren.
Over welk hersengebied gaat het dan?
Wel, het gaat om de “medial orbitofrontal cortex” of kortweg de mOFC. Dit is een gebied dat deel uitmaakt van ons emotionele brein en ons plezier- en beloningscentrum. Vandaar dat het beleven van schoonheid, zoals het zien van een mooi kunstwerk of een mooie tuin, ons een goed gevoel geeft.
En hoe zit het met lelijkheid? Laat het beleven van lelijkheid eveneens sporen na in onze hersenen?
Ja, lelijkheid prikkelt twee gebieden: de motorische cortex en de amygdala. Het eerste gebied heeft te maken met het initiëren van beweging, het tweede gebied vormt het angstcentrum van het brein en wordt onder andere geassocieerd met depressie. Dit wijst erop dat we ons blijkbaar willen beschermen tegen lelijkheid door ervan weg te lopen. Lelijkheid zou ons op de koop toe angst, stress en een negatief gemoed kunnen bezorgen. Herkenbaar? Bij mij alleszins wel. Wanneer ik langs lelijke Vlaamse steenwegen met afgrijselijke baanwinkels rij, voel ik me somber en wil ik niets liever doen dan uit deze omgeving wegvluchten.
De kracht van schoonheid
Terug naar de beleving van schoonheid. Om een lang verhaal kort te maken, een mentale eerder subjectieve beleving, zoals de ervaring van schoonheid, is daadwerkelijk traceerbaar in ons brein. Dit in de zin dat het een specifieke gebied, de mOFC, bij hersenscans zal laten oplichten. Via zo’n scan zou elke vrouw dus het echte antwoord weten op de vraag; schat, vind je mijn gat niet te dik in deze rok? Alleen als jouw geliefde zijn mOFC op de scan zou oplichten zou hij de waarheid spreken wanneer hij zegt: “nee hoor schatje, ik vind je juist prachtig in deze rok”.
En hiermee is de brug gemaakt naar het thema liefde. Het zal wellicht niet verbazen, maar de ervaring van schoonheid en liefde gaan vaak hand in hand. Is dit zichtbaar in de hersenen?
Ja, het gemeenschappelijke gebied dat actief wordt bij de ervaring van schoonheid wordt ook actief bij romantische liefde. Dit stelde men vast bij proefpersonen die moesten kijken naar een gezicht van een persoon op wie ze smoorverliefd waren. Bij hen werd hetzelfde gebied – met name de mOFC – geactiveerd als bij de proefpersonen die moesten kijken naar een schilderij dat ze verafgoden.
Interessant is verder dat het hersengebied mOFC verband houdt met systemen die in ons lichaam dopamine, serotonine en endogene opioïden produceren. Zeker als we weten dat dopamine bekend staat als het feelgood hormoon, een serotoninetekort gelinkt wordt aan onder andere depressie en opioïden te maken hebben met de bedwelmende en pijnstillende stof opium. Het is dan dat we beseffen dat het beleven van schoonheid een impact kan hebben op stoffen die onze pijnbeleving beïnvloeden en onze angst en stress reduceren.
Dit brengt me naar een reportage die ik enkele jaren geleden op televisie zag. Daarin voerde de presentator een experiment uit waarmee hij wilde aantonen dat een mooie omgeving ervoor zorgt dat we meer pijn kunnen verdragen. Wat deed hij precies? Hij ging zonder verpinken in een bad met ijswater zitten. Dit deed hij tweemaal. Een keer in een prachtige hotelkamer en een keer in een lelijke donkere kelderkamer. Wat bleek? In de eerste ruimte hield hij het, ondanks de pijn, langer uit dan in de tweede. Pijn blijkt dus eerder draaglijk, of langer vol te houden, in een ruimte die het individu als mooi of aangenaam aanvoelt dan in een lelijke ruimte. Lange tijd vroeg ik me af hoe dit kwam, wat daarvoor de reden was. Nu besef ik dat de neuro-esthetiek een mogelijk antwoord op deze vraag kan bieden. Met behulp van bovenstaand inzicht lijkt het me nu waarschijnlijk dat de reden waarom de presentator langer in het ijsbad kon blijven zitten in de mooie ruimte te wijten is aan het feit dat schoonheid in ons brein de mOFC activeert. De kans is groot dat de mooie hotelkamer de presentator zijn mOFC stimuleerde; het hersengebied dat, zoals je inmiddels weet, samenhangt met de productie van stoffen zoals dopamine, serotonine en enodgene opioïde. Stoffen die, zoals reeds eerder gezegd, te maken hebben met onder andere het bezorgen van een goed gevoel en het verminderen van pijn. Dit alles zou dus een logische verklaring kunnen bieden waarom de presentator langer in het ijsbad kon blijven zitten in de aangename hotelkamer dan in de lelijke kelder.
Kortom, naar iets moois kijken of luisteren of het beleven van een romantische verliefdheid verhoogt onze vreugde en energie en het kan eventueel ook stress, angst en pijn verminderen. Magisch toch?
Voor diegenen die bovenstaande nog eens graag horen vertellen door Semir Zeki himself, hier een interessant link naar een TEDx Talk van hem:
Hoe zit het nu met de link tussen schoonheid en herstel? Rust geven, pijn verminderen en ons energiepeil boosten zijn niet alleen factoren die we kunnen koppelen aan schoonheid. Het zijn, zoals de meesten onder jullie wellicht wel beseffen, evengoed factoren die een genezingsproces gunstig beïnvloeden.
Schoonheid en natuur
We kunnen dit inzicht op zowel kunst als natuur toepassen. Evengoed een mooi kunstwerk in je ziekenkamer als een mooi uitzicht vanuit je raam kan, via het verminderen van pijn, stress en angst en het verbeteren van je gemoed, een positief effect hebben op je genezingsproces. Vandaar dat mensen in een ziekenhuiskamer voor hun herstel baat hebben bij een mooi uitzicht of een mooi schilderij.
Vinden we in de literatuur iets terug over het verband tussen een mooi uitzicht of landschap en een beter herstel? Ja, in de context van omgevingen en landschappen blijkt uit de literatuur inderdaad dat het landschap of de omgeving die we mooi vinden, tegelijktertijd het meest helend voor ons zal zijn.
Wat in deze context nog interessant is, is het feit dat we in onderzoek bijna altijd natuur verkiezen boven de stad. We vinden natuur blijkbaar meestal aantrekkelijker, of lees mooier, dan de stad. Natuur roept bij velen onder ons automatisch een respons van schoonheid op. Wil je jouw mOFC activeren dan is het dus misschien geen slecht idee om eerder een natuurlijke omgeving dan een stedelijke omgeving op te zoeken.
Samengevat: iets subjectiefs zoals schoonheid blijkt objectief meetbaar in het brein. Schoonheid stimuleert een gebied dat samenhangt met emoties, beloning en de aanmaak van stoffen die angst, stress en pijn verminderen en ons op de koop toe een goed gevoel bezorgen. Schoonheid kan daardoor een gunstig effect hebben op een genezingsproces. We vinden natuur over het algemeen aantrekkelijker dan de stad en uit onderzoek blijkt dat het stukje natuur, dat we als aangenaam ervaren, ook het meest helend voor ons zal zijn. Kortom, trek je schoenen aan, ga naar buiten, op zoek naar die tuin of dat landschap dat bij jou een gevoel van schoonheid oproept en geniet van het weldadig effect dat deze beleving heeft op jouw brein. En lukt dit niet, bestudeer dan een mooi kunstwerk, beluister een knap muziekstuk of werp een blik op de liefde van je leven!
Zeki, S., Romaya, J.P. Benincasa, D.M. & Atiyah, M.F. (2014) The experience of mathematical variety and its neural correlates. Frontiers in Human Neuroscience 8.